HİTİTLERDEN SONRA ANADOLU'DA KURULAN DEVLETLER

 Yazan: Hami Kandemir

                            HİTİTLERDEN SONRA ANADOLU’DA KURULAN DEVLETLER

Hititlerden sonra Anadolu’da devletler ortaya çıkmıştır. Hititlerin devamı olarak belirtilen geç Hitit devletleri ortaya çıktı. Bu devletler kendi başına pek bağımsız hareket edemediler. Küçük devletler olduğu için Asurlular, Urartular etkisi altına girdiler ya da yıkıldılar. Kimmerler ve İskit tehdidine uğradılar. Anadolu’da Frigler, Lidyalılar'da ortaya çıktı. 

                                                              GEÇ HİTİT DEVLETLERİ:

Hititlerin devamı sayıldılar. Hitit rastlanan tanrı adları Geç Hitit devletlerinde rastlandı. Sanat bakımından benzerlik gösterdi. Geç Hitit Devletleri daha çok vâsal durumda kaldılar. Asurlular ve Urartular bu devletleri eyalet şeklinde yönettiler. 

MELİD/KAMMANU KRALLIĞI(1200-640): Malatya ve çevresi hüküm sürmüştür. Bazı dönemlerinde Urartulara ve Asurlulara haraç vermiştir. Boyun eğmişlerdir. MELİD KAMMANU bağlı şehir nitelendirildi. Asur kaynaklarında MELİD bahsedilmiştir. Urartuların geç Hitit devletleri oluşturduğu ittifak Asurlular tarafından bozuldu. Asurlular MÖ 742 seferde “ben onlarla savaştım, dağlar ceset dolu” ifadesi var. MELİD son kralı ise Ussi tabal hükümdar kral listesinde de geçer. Asurlular TABAL kralı MELİD krallığına hükümdar atadığı düşünülür. Asurlular Ussi ve ailesi sürer. MELİD kralları şunlardır: Kuzi- Tesup, I.  Pugnus mili, I. Runtiyas, I. Arnuwantis, Allumari(Kuwarme), II. Pugnus Mili, II. Arnuwantis, Taras, Wasu, II. Runtiyas, Halpaspulis, Lalla, Sahu , Hilaruada, sulumal, Gunzinanu, Tarhunazi, Mutallu, Ussi. Taras, yalıyasa ve Pithos şehirlerini kurmuştur. Kuzi-Tesup Kargamış kralı listesi geçer. MELİD Kargamış kralı kolu. I. Pugnus Mili döneminde de Kargamış krallığı etkisi altında görülür. Sonradan ayrı kral bağımsız olmuştur. Asurlular son hükümdarı sürdü. MELİD etkisi kalmadı.

TABAL: Kayseri, Nevşehir, Niğde, Aksaray dolay hüküm sürdü. Geç Hitit devletlerdendir. Asur kaynaklarında MÖ 837 rastlanır. III. Şalmanesser seferinde bizzat kendisi TABAL üzerine yürüdü. Perria, sitiuaria, gibi güçlü şehirleri yakıp yıkmıştır. KİMMER tehlike karşı Asurlulara sığındı. TABAL son kral Ussi Asurlular tarafından sürülmüştür. MELİD ve TABAL kralların son hükümdarları Mugullu ve Ussi olması birinin diğerine üstün olması anlamına gelir. At yetiştirdiler. Metal işçiliği yaptılar. Genelde Asurlulara vergi verip boyun eğmişlerdir. Tanrı “Tarkhun veya Tarkhunzas bilinir.

KUMMUH KRALLIĞI: Adıyaman ve çevresi hüküm sürdü. Klasik dönem Kommagene krallığı olduğu bölgededir. Bugünkü Atatürk Barajı altında klan Samsat höyük yaşamıştır. MÖ 886 Qutazici Asurlulara vergi ödendiği tespit edildi. Kummuh kralları hep Asurlulara bağlı kalmıştır. Besni, Samsat, Ancoz, Malpınar köyü yaşamıştır.  İlk hükümdar hattusiliş’tir. Bu kral Asur kaynaklara göre Asur kralına haraç vermiştir. Sonraki hükümdar olan Kundaspi de Asur kralına haraç vermiştir. Şuppiluliuma Urartular ile geç Hititler ittifak yaptı fakat kral isyan etmedi. Sınır değişikliğine gidildi. 2. Hattuşilis tahta geçti. Ardından Kustaspi tahta geçti. Kustaspi zamanında, Asur zayıf düştüğü zamanda Urartular Kummuh kralını alt etti. Krallık Urartu vassal oldu. Asur kralı 3. Tiglat-Plaser Urartu, MELİD, Kummuh, Gurgum ittifaklara karşı MÖ743 Adıyaman’da savaş yapıldı. Asurlular savaşı kazandı. Son hükümdar Muvatalli zamanında MELİD ülkesini Asurlular Muvatalli’ye verdi. Asur’un eyaleti haline geldi. Bu dönemlerde tek bağımsız Geç Hitit devletidir. Kummuh Urartular ile komşu oldu. Urartular ile anlaşarak Kummuh kralı Muvatalli vergileri vermedi MÖ 714 Asurlular büyük sefer düzenledi. Şehri yıkıp geçtiler. Muvatalli kaçtı. Sargon emriyle halk göç ettirildi. Yerine Bit Yakin halkı getirildi.

SAM’AL KRALLIĞI: MÖ 900-700) Gaziantep Islahiye ilçesi Zincirlihöyük'te yaşamıştır. Komşuları GURGUM, QUE halklarıdır. Deniz kavimleri, Arami göçlerle Anadolu, Mezopotamya şehir devletleri kurulmuştur. Bunlardan biri SAM’AL krallığıdır. İlk hükümdar Gabbar(900-880) adlı kişi. Arami halkıdır. Haya dönemi (880-850) Asur kralı III.Salmanasser vergi vermiştir. Gurgum, Que ittifak yaptı. Asurlular yendi. Bu krallıkları vergi bağladı. Kral Ş’L dönemi bu kral ismini Kilamuwa yazıtlarında “başaramadı” diye nitelendirildi.   Kilamuwa dönemi Kilamuwa yazıtı denen yazıt bulundu. TABAL, QUE, HİLAKKU Asur karşı ittifak yaptı. SAM’AL kendi yanlarına çekmek istedi. Asur kaynaklarında SAM’AL adı geçmemesi Asurlulara bağlı olduğudur. DAUDNA krallığı SAM’AL üzerine yürüdü. SAM’AL kralı Kilamuwa Asur yardım istedi. Asurlular DAUDNA krallığı üç sefer düzenleyerek SAM’AL tehlikeden korudu. SAM’AL kralları adeta Asurluların vassalları olmuştur. Kral Qarli dönemi kral ismi var. Faaliyet yok. I.Panamuwa dönemi, tanrılara hediyeler göndermiş. Ülkeyi refah hale getirdiği belirtiyor. Tanrı arazi aldığını belirtiyor. Şehri, köyü inşa ettirdiğini söylüyor.  1.Panamuwa tanrılara taptığını söylüyor. Bar-Sur dönemi(750-745) ise Urartu ve Geç Hitit devletlerin oluşturduğu ittifaka katılmadı. Asur kralı II.tiglat-Pleser(745-727) ve Urartu kralı 2. Sarduri (756-730) zaman denk gelir. Sonra 2. Panumawa geçer. Sonraki hükümdar Bar-Rakip dönemi Asurlular bağlı kalmayı sürdürmüştür. Asur SAM’AL krallığı kendi şehrine dönüştürdü. Vali tarafından yönetildi. Asur kaynaklara göre bazı geç Hitit devletlerin vergisini demirle vermesi SAM’AL bunlar biri olması demircilik uğraştığı görülür.

                        

KİLUMOWA STEL

GURGUM KRALLIĞI: Kahramanmaraş ili içinde hüküm sürdü. Resmen bir şehir devletidir. Bu yıllarda Anadolu’da siyasi birlik yok. Batısı Amanos dağı var.  Suriye ve Mezopotamya şehir devletleri komşudur. QUE, HİLAKKU, KUMMUH komşudurlar. Bu krallıkla ilgili bilgilere mezar taşları, heykeller, Asur kaynaklarından biliyoruz. Yazıtlarında soyundan bahsederler. Bir yazıtta hükümdar soya ağacı bahseder. Bu yazıta göre ilk hükümdar I. Laramadır. Sırasıyla I. LARAMAŞ, MUWAZİLİŞ, HALPARUNTAŞ, II. MUWAZİLİŞ, II. HALPARUNTAŞ, II. LARAMAŞ, III HALPARUNTAŞ… Tunç çağı demir dönemine doğru geçişte Asurlulara haraç olarak kalay, bronz, gümüş, kereste öderler. Bütün geç Hitit devletleri olduğu gibi Gurgumlar’da Asurlulara boyun eğmişlerdir. Asur kaynaklarda ilk II. AŞURNASİRPAL dönemi geçer. Maraş güney doğusu ve Pazarcık Steli belirtilen sınır taşı dikildi. Asur kralı III. ADAD-NİRARİ, KUMMUH kralı USPİLULUME ve GURGUM kralı QUALPARUNDA MÖ 805 sınır taşı diktiler. Asur kralı III. Tiglat-Pleser dönemi Urartu kralı II. Sarduri Geç Hitit devletleri ittifak yaptı. Asur kaynaklarda Tarhulara adı geçer. Asur kralı II. Sargon MÖ 711 Tarhulara Oğlu Mutallu tarafından öldürüldü ve II. Sargon akın yaptı. Sargon şehri yıktı. Gurgum topraklarını Asurlulara kattı. İlk defa Sargon şehrin isimin” Markaşi” diye bahseder.

PATİN(UNQİ): Bu krallık yine Geç Hitit Devletlerindendir. Antakya ve amik ovası hakimiyeti sürdürdü. Yine diğer Hitit devletleri gibi Asurlulara bağlıydılar. Asurlulara haraç verirler. İlk kral MÖ 870 yılında I. Lubarnadır. Asur kralı 2. Aşurnasirpal haraca bağlamıştır. MÖ 858 yılı Karkamış tarafından desteklenen Pâtinler yer aldığı ittifakta Asur kralı 3. Salmanesser (MÖ 859-824) sefer düzenleyip haraca bağlamıştır.  Surri  Lubarna’yı indirdi. III. Salmanesser surri öldürüp yerine Sassi getirdi. PATİNA ARAMİ etki girdi. Asur kaynaklarında UNQİ bahsedilir. MÖ 743’te Urartu- Arpad ittifakı yer almayarak Asurlulara bağlı zayıf devlet olduğunu gösterdi. MÖ 738 yılında ise, Tutanmu ayaklandı. Asur kralı 3. Tiglat-Pleser yine izin vermedi. PATTİNA Asurluların eyalet şehri haline geldi.

Adana yer alan QUE ve batısında HİLAKKU devletleri var. HİLAKKU Taşeli plato yer alan dağlık bir yerdedir. Batı TABAL var. Doğu sınırı Lamos çayıdır.

FRİGLER: bilinen ilk kral gordios. Başkenti Gordiondur. Günümüzde Ankara-Polatlı… İlk fabl hikâye bilinir. Kibele denen bereket tanrıça var. Fibula-çengelli iğne yapmışlardır. Yunan uygarlığını etkilediler. Heredot, en eski kavim olarak belirtir. Orta Anadolu Kütahya Eskişehir Kastamonu civarı yayıldılar. Yazı sistemleri çözülememiştir. Ahşap işlemede ileri gittiler. Frigler kaya işlemede ileridedir. Kayaların içine oda, hücre yapıyorlar. En önemli kralı Midasdır. Hint-Avrupa kökenlidir. Trak kökeni geldiği de düşünülür. Asurlular hep Muski bahsetmiştir. Frigler adı bahsetmemiştir. Frigler ölülerini kaya mezarlarına gömer. Fakirleri yakıldığı ya da gömüldüğü düşünülür. Friglerin kültürü Roma dönemine kadar ileri gitmiştir. Kral Midas zamanında KİMMERLERİN istila uğramıştır. Kral Midas intihar etmiştir. Yavaş bir şekilde gücü azaldı ve Lidyalılar denetime denetime geçtiler. Muhtemelen KİMMERLERİN istila son verdi. MÖ 546 Persler Lidyalıları da yenince Perslerin hâkimiyeti başladı. Bugünkü Polatlı Yassıhöyük bulunan Midas Tümülüs ziyaret edilmektedir.

URARTULAR: (MÖ844-585): Hurri kökenlidir. Aşiret şeklinde ve göçebedir. Batı Fırat, Kuzey Kars Plato var. Doğu Urmiye gölü havzası, güneyde Toros dağları çevrelenir. Geç Hitit devletleri ile komşudur. En büyük düşmanı güney komşusu Asurlulardır. Asurluların tehdidi karşılaşınca aşiret birleşti ve Urartular oldu. Merkezi Tuşpa (Van) oldu. Coğrafi olarak dağlık yerde yaşadıkları için doğal savunma var. Asurlular birçok kez burayı alamadılar. Urartular konuştuğu dil Urartucadır. Urartular şehirler inşa etti. Sulama kanalları yaptılar.  

Geç Hitit devletleri ittifak yaptılar. Asurlular izin vermedi. Asur bir ara zayıfladığı yıllarda Adıyaman’a kadar ilerlediler. Adıyaman’daki savaşta MÖ 743’te Asur kralı, 3. Tiglat-pleser dönemi Urartuları yendi. Urartular yıkılana kadar Geç Hitit, Asurlular, KİMMER ve İskit istilalarıyla uğraştılar. Perslerle de karşılaşma olmuştur.

ARAMU(MÖ858): Asur kralı 3. Salmanesser, ARAMU savaştığından söz eder. İlk başkent Arzaşkundur. Urartu devlet şeklinde ilk kralı Aramu. Daha önceleri Uruatri ve Nairi adlandırılan aşiretlerdir.

I.SARDURİ(832-823): Asurlulara aldığı yenilgiden sonra başkenti Tuşpa(Van) taşıdı. Tuşpa doğal savunma var ve aşılması zor yerdir. Asurlulara rakip oldu.

İŞPUİNİ(823-815): Aşiretlere sefer yaptı. Sınır Aras Dağı Urmiye gölü kadar ulaştı. Oğlu Minua birlikte yazıt adları anılır.

Minua(815-786): Kuruluş dönemin en güçlü hükümdarıdır. Malatya’daki MELİD krallığı olan GEÇ Hitit devletini vergiye bağladı. Anzaf, Patnos gibi şehirler inşa etti. Her bir şehir kutsal oldu.

I.ARGİŞTİ(786-764): Sınır Gürcistan ulaştı. Erebuni aldı. Ermenistan’da Argiştkhinili adında şehir inşa etmiştir. Ticaret yollarına hâkim olmuştur. İlk kez perslerle karşılaştı.

2.SARDURİ(764-734): Tebriz geçip hazar gölü ulaştı. MÖ 743 KUMMUH kralı Kuştaşpi üzerine gitti. Adıyaman’daki savaşta Asur kralı 3. Tiglat-Pleser Urartuları yendi.  Van kadar kovaladılar. Asurlular surları aşamadı. Bugünkü Çavuştepe inşa etti. Topzawa ve mergeh yazıt dikilerek sınır yapıldı.

I.RUŞA(734-714): Asur kralı 2.Sargon MÖ 714 Urartuların dini merkezi Muşaşir ele geçirdi ve Ruşa intihar etti. Doğu gelen göçebe ve bozkır kavim olan KİMMER tehdidi oluştu. KİMMERLER kuzeyde Urartu topraklarını yağmalamaya başlamıştır.

2.ARGİŞTİ(714-685): KİMMERLERİN tehdidi devam ediyor.

2.RUŞA(685-645): Ayanis, Bastum, Toprakkale, Karmir-blur şehir inşa ettirmiştir. Keşişgöl baraj inşa etti. Sulama kanal sistemleri yapıldı.

3.SARDURİ(645-?) pek bilgi yok ama İskit, KİMMER, Medler tehdid ediyor. Diğer krallar Erimenia (bugünkü Ermenistan çok benzerliği var. ), 3.Ruşa, IV. Sarduri... İskitler ve Medlerin etkisiyle yıkılmış olmalıdır. Arta kalanları Karmir-blur ve çevresi yaşadı. Yani Bugünkü Ermenistan- Erivan’da yaşadı.

LYDİALILAR: (680-546): Frigleri zayıflattıktan sonra topraklarında Lydia devletini kurdu. Başkent Sardes… Bugünkü Manisa ve Uşak kadar ulaşır. Bu krallığın özelliği tarihte ilk sikke bastı. Batı Anadolu’nun en zengin devletidir. MÖ 680 yılından sonra yıkılışa kadar Mermandlar sülalesi yönetmiştir. Ücretli askerlik ülke yönetildi. Feodal sistem var.

Herodotos göre; Heraklesoğulları sülalesinin son kralı Kandaules Gyges tarafından suikastla öldürülünce krallık Mermandlar sülalesine geçmiştir. Gediz ve küçük menderes civarında devletlerini kurdular. Kandaules, karısı ve Gyges üçlüsünde çıplak kadın öyküsü var. Kandaules karısını çok sever ve ona göre dünyanın en güzel kadınıdır. Gyges’e karısından bahsetti. Gyges’e “sen bir de onu çıplak gör.” Gyges bu duruma şaşırdı ve Kandaules “seni denemek için söylemedim” dedi. Kandaules odasın arkasında görebileceğini söyledi. Kandaules karısının birer birer soyunacağını ve yatağa giderken arkasını döneceğini söyledi. “gerisi sana kalmış” dedi. Dışarı çıkarken dikkatli olmasını ve görebileceğini söyledi. Gyges Kandaules’in dediği gibi yaptı. Karısı Gyges’i gördü. Karısı bunun Kandaules’in başından çıktığını sezdi. Karısı Sabah olunca Gygesi çağırdı ve gördüğünü söyledi. Gyges ne yapacağını da bilemedi. Kadın “ya sen öleceksin, ya da Kandaules öldür.” Gyges hançerle Kandaulesi öldürdü. Lydia kralı oldu. Herdotos göre; 1185-680 yılları arasında Heraklesoğulları yönetmiştir.

Gyges(680-652): Miletos ve İzmir’e sefer yaptı. Kolophon aldı. Delphoi kâhini de Gyges krallığını onayladı. Gyges Delphi’ye sunular gönderdi. Asur ve Mısırlılarla ittifak yapmıştır. KİMMERLERİN tehdidi var. Gyges Asur kralı Asurbanipal yardım istedi. KİMMERLERİN MÖ 657’de ilk saldırısına püskürttü. Gyges Mısır’a yardım edince Asur kralı Asurbanipal öfkelendi. KİMMERLERİN ikinci akınına karşı Gyges karşı koyamadı. Sardes KİMMERLER tarafından yağmalandı. Gyges bu savaşta öldü.

ARDYS(652-625/603): Asurlulardan KİMMERLERİN tehdidine karşı ilişki kurdu. KİMMERLER bir kez daha Sardes’e saldırdı. Şehir teslim olmadı. KİMMERLER İyonya’ya saldırdı. KİMMERLER İyonya’dan sonra Kapadokya yöneldi. Bu kralın önemli başarısı Priene’yi aldı. Miletos’a asker yolladı. Herodotos göre; Ardys 49 yıl, oğlu Sadyattes 12 yıl başta kaldı. Sonra oğlu Alyattes geldi.

SADYATTES(625/603-610/591): dengesiz kişiliği var. Tahta ne kadar kaldığı muammadır. Herodotos göre; 12 yıl kaldı. Herodotos göre; Miletos topraklarına saldırdı. Miletoslarla 11 yıl savaşıldı. İlk beş ayında Sadyattes var. Oğlu Alyattes zamanında da devam etti.

ALYATTES(610/593-560): Mermandların en yeteneklisi olarak nitelendirilir. Smryna’yı yıktı. Klazomenaililere asker yolladı. Kolophon aldı. Miletoslara karşı 11 yıl savaştılar. Miletosların deniz gücü Hâkimiyeti var. Lydia çiftçilere dokunmuyor. Çünkü ekin yapsınlar, çalışsınlar, yorgun olsunlar ve akında yağmalanacak bir şeyler bulunsun. Miletosları Limeneion ve Maiandros ovası yenilgiye uğrattılar. KİMMERLER tehdidini uzaklaştırdı. Med’ler, İskitler, Babiller birleşerek Asurlulara son vermiştir. MÖ 612 Ninova yağmalandı. MÖ 609 Asurlular son buldu. Medler batıya doğru ilerledi ve Lydia savaştı. 28 Mayıs MÖ 585 yılındaki savaşta Güneş tutulması olduğu gün savaş yapıldı. Bu savaş, tanrıların barış çağrısı olarak yorumlanmıştır. Kızılırmak sınır olmuştur.

KROİSOS(560-546/525): Herodotos göre; 35 yıl tahtta kaldı. Mermandların son kralıdır. Sardes zenginlik ve kültür olarak zirveye ulaştı. Yunan kentlerini istilaya uğrattı. Smryna’yı liman kentine çevirdi. Ephosos kuşatmıştır. Persler Medleri devirince Lydia ve Persler karşı karşıya kaldı. Persler Sardes kuşattı. Persler en sonunda MÖ 546 Lydialıları devirmiştir. Lydialılar altın işlemede iyidirler. Kroisos ilk sikke bastıran hükümdardır.

KAYNAKÇA

turkcebilgi.com/lidya-kralları

Elçi İrem, Geç Hitit krallarından Gurgum tarihi ve çevre kültürlerle etkileşimi, İstanbul: 2019 (Yüksek Lisan Tezi)

Pınarcık Pınar, Urartu ve Asur yazılı kaynaklara göre Urartu krallığı tarihi coğrafyası, İzmir: 2012 (Doktora Tez)

Demirel Cengiz, Geç Hitit Şehir Devletlerinden SAM’AL (MÖ1200-600), Kayseri: Temmuz 2012 (Yüksek Lisans Tezi)

Özer Zöhre, Geç Hitit Şehir Devletlerinden Kummuha Krallığı (MÖ 1000-708) Kayseri: Şubat 2011 (Yüksek Lisans Tezi)

Herodotos, Tarih, Çev. Müntekim Ökmen, İstanbul: 8. Baskı, Türkiye iş bankası kültür yayınları, 2012

Pullu Selim, Tabal bölgesi tarihi (MÖ 1. Binyılın ilk yarısında Tabal krallığı’nın siyasi ve ekonomik tarihi) İstanbul: 2006 (DOKTORA TEZİ)

Alkan Hacı Osman, geç Hitit şehir devletlerinden Tabal Krallığı’nın tarihi, Kayseri: Ağustos 2011 (Yüksek Lisans Tezi)

Taşçı Fatih, Melid Krallığı (M.Ö. 1200-600), Kayseri: 2011 (Yüksek Lisans Tezi)

Kozmosungenetigi.org/Urartulu-ve-asurlulari-yenen-iskitler

acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/74908/mod_resource/content/11/Ders6konu4.1.pdf

Anadoluuygarliklari.com/gec-Hiti-devletleri/gec-hitit-devletleri-cografyasi/

Patin (unqi) krallığı, Mehmet onur (youtube)

tarihbilimi.gen.tr/frigyalilar-2/

turkcebilgi.com/frigyalılar