Osmanlı ile Japonya'nın Modernleşme Alanındaki Reformları Karşılaştırma

 yazan: Hami Kandemir

OSMANLI VE JAPONLARIN REFORM KARŞILAŞTIRMA:

Osmanlı’da ve Japonya’da birbirlerine yakın tarihlerde modernleşme çalışmıştır. Reform yapmaya çalışmıştır. Gel gör ki Japonya bunu çok iyi başardı ve 2. Dünya Savaşı’na kadar büyük ilerleme, gelişme, büyüme göstermiştir. Osmanlı, devletini kurtaramadı 1923’te resmen tarih sayfasına karıştı. Türkiye Cumhuriyeti kuruldu. Osmanlı neden başaramadı? Ya da Japonya nasıl başardı? Coğrafi keşifler başladı ve lale devrine kadar Osmanlı batıdan kendini üstün görüyordu. Geç de olsa üstün olamadığını anladılar ve 1718-1730 arası lale devri kabul edilen batıya açılma söz konusu oldu. 3. Ahmet ve İbrahim Paşa bu dönem barışçıl oldular ve ilk kez geçici elçilikler, önemli eser tercümeleri, çeşme, kök vb. şeylerle bu dönemde aslında yavaş yavaş batıya açılıyoruz. Fakat Patrona Hail İsyanı batıya açılma konusunu resmen erteletti. Sonra gelen padişahlarda reform yaptılar. Bu reformlar daha çok askeri, ideolojik, rejim konusu oldu. Eğitim, bilim, teknik, teknoloji fazla önem vermediler. 2.Abdülhamit eğitim, bilim, teknik ve teknoloji çok önem verdi. Maalesef Tren kaçtı. Çünkü Osmanlı dağıldı dağılacak etrafında Ruslar, İngiliz, Fransız gibi devlet baskı yapıyor ve borçlandırıyor. Sürekli uzun süre gelen savaşlar oluyor. Reform yaptık ama stratejik olarak önemli konumdayız sürekli tetikte ve Osmanlı gözlerini dört açması lazım. Yani Osmanlı reform yapması için pek de uygun rahatlık olmadı.  Milliyetçi isyanları patlak verdi. Osmanlı dil. Din. Irk, milli olarak karışık toplum içerisindeler. Japonya tek millet var. Stratejik olarak rahatlar. Çünkü Japonya çok takımadalarından oluşur ve işgal edilme olasılığını azaltıyor. ABD 1854’te Japonya’yı batıya açılması için zorladı. Misyonerlerin Hristiyanlığı yayma çabası ve İspanyol ve Portekizli denizcilerin yakın yerlerdeki faaliyetleri Japonya batıya karşı negatif bir yaklaşımları vardı. Japonya halkının dışarıya çıkması yasaklandı ve dışarıdan gelen Japonların da Japonya’ya girmesi yasaklandı. Hollandalılara ise imtiyaz tanıdılar. Çünkü Hollandalıların amacı misyonerlik değil ticaret yapmaktı. Japonların modernleşmesinde Hollandalı tüccarların etkisi var. Ticaret sayesinde tüccarlar batının ilmini ve bilgisini getirdiler. Japonlar Felemenkçe öğrendiler. 1868 Meiji Restarasyonu ilan edildi. Çünkü Tokugawa idaresi batıya karşı boyun eğmekle suçlandı. Japonya halkı konfüsyüçülük etkisi halk ahlak öğretisine sahiptir. Samuray askeri özellikleri ve ahlaklı erdemi birleştirdiler. Meiji Restarasyonuna kadar Japonlar o dönemin koşulları içerisinde okuryazarlık vardı. Erkeklerin %40’ı kadınların %10’u okuryazardı. Japonya din Şintoizimi benimsemesi yani kendi dinlerini benimsemesi milli uyanış oldu ve Tokugawa’yı indirdiler. Meiji başa geçti. Meiji halka askerlik görevi verdi ve siyaset yapma hakkına sahip oldular. Meiji 1889 anayasası ilanında tüm yetkileri kendi üzerine topladı. Meiji ülkenin disiplinli, çalışkan ve boyun eğen yapısı oldukları için demokrasi hazır olmadığını söyler. Osmanlı padişahlar siyasi askeri dini gücün tek kişisi idiler. Fatih devrinden itibaren de imparatorluk yapı kazandı. Osmanlı monarşi yönetildi. 1876 itibaren parlamenter monarşi yapı kazandı. Yine de 2. Abdülhamit tek güçtü. Yasalar da sözde sembolik ifadedir. Osmanlı’da ekonominin giderek kötüye gitmesi Avrupalı devletlere verdiği kapitülasyonlardır. Coğrafi keşifler ve sanayi devrim getirdiği yenilikler Osmanlı zor duruma sokmuştur. 1838 balta liman ticaret antlaşması yarı sömürgeci durumuna gelmiştir. Tarım, sanayi ve ticaret ne kadar yatırım yaparsa yapsın savaş, isyan, loncaların etkisizliği, tımar sistemin bozulması, tarımda üretim hayvan gücüne bağlı kalma, ayanların ortaya çıkmasıyla ağır vergiler, rüşvet, Anadolu ulaşım yetersizliği, ordu endüstrisine daha çok yoğunlaşma gibi sebeplerle Osmanlı reformlarında yetersiz kaldı. Atatürk döneminde bu reformlar yapıldı ve büyük ölçüde başarıya ulaştı. Örneğin aşar vergisi kaldırıldı. Bu vergi ürettikleri ürünlerin %10 vergi alınıyordu. Toprak reform yapıldı ve topraksız köylüler topraklandırılacak. fakat 1929 ekonomik buhran yüzünden uygulanamadı. Japonya’da tarım üretimi pirinç. Japonya toplum en alt kademisinde olan tüccarların 17 yy. itibaren zenginleşmesi ve samurayların fakir kalması, ürünlerin diğer pazarlara ulaşımını tüccarların sağlaması tüccar sınıfında sermaye birikimi olmuştur. 1854 itibaren de batıya zorlanma 1858 anlaşma ABD tek taraflı imtiyaz elde etti. Diğer batılı ülkelerin imtiyaz elde etmesi ve Meijin başa geçmesi bu ekonomik sıkıntı giderilmesi için tüccarların sermaye birikimi, yabancı uzman ve teknisyen getirilmesi, zamanla halkın bu teknikleri öğrenmesiyle yabancı uzman yerini almasıyla Japonlar gelişmeye başladılar. 1881 ilk Japon bankası kuruldu. Devlet ilk atılımları yaptı. 1880 den sonra da özel şirketler olması devlet bunları denetlemesiyle Japonların ekonomik açıdan büyük atılımlar yaptı. Japonya ekonomi açıdan gelişmesiyle birlikte Asya’da güç olarak çıktı. 1894’te Kore’de hakimiyet kurmaya çalışan Çin ile Japonya arasında savaş başladı. başlayan Japon-Çin savaşı 1895’te sona erdi. Japonya bu savaşı kazandı. Kore’de hakimiyet almaya çalışmışındaki sebep kömür ve demir yönünden zengin olması. Japonya Rusların yayılmacı politikasını istemiyordu. Kore’nin bağımsız olmasını istiyordu. Savaşın sonunda Kore tam bağımsız oldu. Yani Japonya Osmanlı’dan farklı olarak savaşları kazanmaya başlıyor. Osmanlı özellikle 2. Abdülhamit’ten itibaren toprak kayıpları hız kazandı. 93 harbi olarak bilinen 1877-78 Rus Savaşı’nda yenildiler. Sonucunda Sırbistan, Karadağ, Romanya bağımsız oldu. Kıbrıs İngilizlere üs olarak verdi.

Osmanlı tarih sayfasından silinene kadar toprak kayıpları devam etti. 1881’de Tunus gitti. 1882’de Mısır gitti. 1908’de Bulgaristan bağımsız oldu. 1881’de Düyun-u Umumiye İdaresi kuruldu. Osmanlı borçlarını ödeyemedi. Yabancı devletlerin denetiminde kurulan borçlar kanundur. Osmanlı ekonomik bağımsızlığı da elden çıktı. Fakat Japonya tam tersi olarak yabancı uzman ve teknisyenlerin sayesinde sanayide yükselmiş ve ekonomik olarak atılımlar yaptı. Japonya kendini Almanya’yı örnek aldı. Çünkü Almanya’da hızla gelişiyordu. Japonya Rusya’nın Asya’da yayılmak istemesi ve Kore ve Mançurya’yı elde etme çekişmesi 1904’te savaş başladı ve Japonya’nın zaferi savaş 1905’’te sona erdi. İlk kez Asyalı devlet Avrupalı devleti yenilgiye uğratmıştır. Rusya’nın yayılmasını durdurmuştur. Japonya karışık toplum da değil ama Osmanlı her milletten insan var ve Fransız İhtilali nedeniyle milliyetçi isyanları patlak verdi. Osmanlı ıslahat fermanında gayrimüslimlere çok hak verdi. Memur hakkı, mahkemede temsilci hakkı ve patrikhane miras dava bakması ve mülkiyet hakkı gibi devlet içinde devlet olacak nitelikte haklar verildi. Yabancı devletler rahatlıkla iç müdahele’de bulunacak. Japonya’da böyle sorun yok çünkü tek millet var. Yabancı devletlerde rahatlıkla iç müdahele’de bulunamayacak.                                                                                                                                                                       

Demiryolları bakımından Osmanlı Japonya’dan önce demiryoluna sahip oldu. İlk demiryolu da kahire –İskenderiye arasında 1854’te yapıldı.1860’ta İzmir-Aydın arasında açıldı. Japonya’da ilk 1872’de Tokyo ve Yokohama arasında açıldı. 1914 yılına gelindiğinde istatistiklere göre Japonya 11,000 km uzunluğa ulaştı. Fakat Osmanlı 2. Abdülhamit itibaren yoğunluk verilmesine karşın 5,750 km uzunluğa ulaştı. Takvim açısından Japonlar 1 Ocak 1873 tarihinde Miladi takvime geçtiler. Osmanlı hicri takvim kullandı ve 1840 itibaren Rumi takvime geçti. Osmanlı her iki takvimi uyguluyordu. 1870 itibaren Rumi takvim kullanılmaya başlandı. Örneğin 1877 yılında Ruslarla yaptığımız savaş 93 harbi bilinmesinin sebebi Rumi takvime yıl olarak 1293 yılına denk gelmesidir. Miladi takvimi Türkiye Cumhuriyeti devrinde 1 Ocak 1926 yılında kabul edildi. Avrupalı devletlerle aynı takvime kavuştuk. Yani Japonya’dan 53 yıl sonra miladi takvime geçtik. Japonya modernleşme başladı ve batılı tarzda giyim kuşam giyinilmeye başladı. Osmanlı batılı tarzda giyim kuşam olmadı. Cumhuriyet dönemi itibaren 134 kılık kıyafet kanunu ile çağdaş giyinmeye başlandı. Örneğin kadınların peçe takması yasaklandı. Atatürk 1925’te şapka kanunu yaptı. Osmanlı böyle yenilikler yapmadı. Osmanlı fes, ferace, yaşmak gibi geleneksel şeyleri giydiler. Japonlar 1872 tarihinde ilkokul için kız- erkek karma eğitim sistemine geçtiler. Osmanlı erkelerin olduğu darülfünun kızlar için ayrı bina İnas Darülfünun açıldı. 1919 yılında kızların eğitim gördüğü bina taşınınca artık aynı bina içinde karma eğitime doğru geçildi. cumhuriyet  dönemi ise tamamen karma eğitime geçildi. İlkokul 1924, ortaokul 1926 yılında geçildi. Yani Japonya’dan 52-55 yıl sonra karma eğitime geçilmiştir.  Japonya modern olarak ceza kanunu 1907 yılında ilan etti. Osmanlı ceza kanunu 1858 kanun 1810 Fransız ceza kanunda çevirili yapıldı fakat yine İslam hukukuna göre ilan edildi. Örnek değnek cezası bulunması modern olarak ilk ceza kanunu İtalya’dan alındı 1 Mart 1926 tarihinde ilan edildi. Japonya’da medeni kanun 1896 kabul edildi. Yine de eski feodal sistemin yansıması var. 1945’ten sonra aile ile miras konusunda değişimler oldu. Osmanlı’da mecelle kanunu batı tarz ile İslam hukukunu birleştirilme çalışıldı ve ilk denemeydi. İlk modern anlamda 4 Ekim 1926 tarihinde cumhuriyet rejimin yaptığı İsviçre medeni kanunu örnek alındı. Japonya ise ilk taslağı Almanya ve Fransa medeni kanunu örnek alındı. Japonya ticaret kanunu 1899 kabul edildi. Osmanlı mecelle kanun ticaret kanunname adıyla yapıldı. Asıl modern anlamda ticaret kanunu Cumhuriyet rejiminde Almanya’dan aldığımız 1926 yılında kara ticareti yine 1929 yılında aldığımız deniz ticaret kanunu yürürlüğe girdi. Japonya modernleşmede önemli adımlar yapmıştır. Japonya genel olarak Osmanlı’dan önce reformlar yaptı. Osmanlı’da Japonlardan önce yapılan reformlar yaptı fakat içeriğini modernleştiremedi ve Cumhuriyet Rejiminde Atatürk tarafından kanunlar, devrimler yapılmaya başlandı. Japonya ilk anayasa 1889 tarihinde ilan edildi. Prusya modelli meşruti monarşi benimsedi. Osmanlı ilk 1876 kanun-u esasi benimsedi fakat 2. Abdülhamit 1877-78 Rus savaşından sonra askıya aldı. 1908 ‘de tekrar 2.meşrutiyet ilan edildi ve hükümette padişah ile birlikte devlet başkanı da var. 1 Kasım 1922 yılına kadar sürdü. Japonlar 1947 yılına kadar Meiji anayasası kabul ettiler. Yeni anayasa olarak 3 Mayıs 1947 ilan edilerek meiji anayasası temel alındı. Japonya’da belli tarihten sonra istikrar varken Osmanlı’da ise karışıklık hakimdir. Hangi uygulamalar yürürlükte ya da yürürlükte değil ya da askıya alındı. Osmanlı artık son dönemlerinde devlet olmaktan çıkmıştır. Bir de 1. Dünya Savaşı’nın vermiş olduğu ağır yükün altında kaldı. M. Kemal Atatürk verdiği Kurtuluş Savaşındaki dirençler 29 Ekim 1923’te cumhuriyet ilan edildi. Sonuç olarak Japonya 2. Dünya savaşına kadar Asya’da tek güç. Japonya böyle bir önemli devlet statüsüne yerleşti.

                                                KAYNAKÇA

İlber Ortaylı tarih dersleri 3. bölüm japon modernizmi (youtube)

İlimvemedeniyet.com/meiji-restorasyonu-ve-japon-modernlesmesi.html

Nurdoğan, Arzu Meryem, Osmanlı modernleşme sürecinde ilköğretim (1869-1922) (doktora tezi)

Elmacı, Hacer,  “Japonya’da Meiji Dönemi Eğitim Sistemi” Eylül: 2019, (yüksek lisan tez)

Kürkçü , Kerim, Meiji ve Tanzimat Dönemlerinde Mimarilerin Karşılaştırılması, Eylül: 2019, (yüksek lisan tez)

genckalemler.turkocaklari.org.tr/2017/11/02/medeniyete-bakis-osmanli-japonya-karsilastırmasi/